Ο Louis Bunuel (1900-1983), ένας από τους πλέον πληθωρικούς σκηνοθέτες του παγκόσμιου Κινηματογράφου, χαρακτηρίστηκε αιρετικός και βλάσφημος για τη σκληρή κριτική που άσκησε στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Προέρχεται από μια οικογένεια εύπορη και με αυστηρές αρχές. Μεγάλωσε στην πόλη Σαραγόσα, μια πόλη με ισχυρή θρησκευτική παράδοση. Η καθολική μόρφωση που έλαβε από το σχολείο των Ιησουιτών σημάδεψαν την μετέπειτα πορεία του. Το πρώτο πλήγμα στην πίστη ήρθε στα δεκαεπτά του όταν διάβασε τη δαρβινική θεωρία για τη εξέλιξη των ειδών255. Τη θρησκευτική του ταυτότητα την απέρριψε επειδή έθιγε την ηθική ελευθερία του γι’ αυτό και ασπάστηκε τον Σουρεαλισμό ο οποίος δεν έθετε στη 255Louis Bunuel, My last sigh: The Autobiography of Luis Bunuel, Translator Abigail Israel, (U.S.A.: University of Minnesota Press, 2003), 34. 61 φαντασία του κανένα περιορισμό256. Οι ταινίες του αποτελούν την αξεδιάλυτη συνάντηση Σουρεαλισμού και Καθολικισμού. Παρόλο που δήλωνε άθεος, σε αυτόν αποδίδεται το ευφυολόγημα «δόξα τῷ Θεῷ, είμαι άθεος», η θρησκεία διαπερνά όλες τις πτυχές της καθημερινότητας και της φιλμογραφίας του. Ο ίδιος ξεκαθάρισε πως «πολιτιστικά είμαι χριστιανός, οι θρησκευτικές εμπειρίες σημάδεψαν τη ζωή μου και το θρησκευτικό συναίσθημα ακόμα με προσδιορίζει»257. Ο λόγος του Louis Bunuel είναι ο λόγος ενός μυστικιστή που αναζητάει την αλήθεια στη ζωή και τη ζωή στην αλήθεια, ενός οραματιστή του αγώνα με το μυστήριο258. Εξερευνά το μυστήριο της θρησκείας επηρεασμένος έντονα από την αγωνιώδη πίστη του Miguel de Unamuno259. Ο αγαπημένος του συγγραφέας Unamuno συνειδητοποιεί στο «Τραγικό συναίσθημα της ζωής» πως ο άνθρωπος οφείλει να αποδεσμευθεί από «τέσσερα πράγματα: από τα πλάσματα, από τα εφήμερα πράγματα, από αυτές τις δωρεές του αγίου Πνεύματος, από τον εαυτό του και τέλος από τον ίδιο τον Θεό ώστε όταν κάποιος απολεσθεί μέσα στον Θεό να επιτύχει να βρει τον εαυτό του»260. Η ηθική του, επισημαίνει ο Βασίλης Ραφαηλίδης, «είναι σπινοζική, αυτάρκης και «αυτοφυής» στηρίζεται στον κοινό νου, στο ένστικτο και την απεριόριστη πίστη του στις δημιουργικές ικανότητες του ανθρώπου»261. Οφείλουμε ωστόσο να τονίσουμε εξαρχής πως το φιλμικό έργο του προσφέρεται για πολλαπλές μεθολογίες και παραμένει ανοικτό σε ερμηνείες δείχνοντας τον δρόμο της έντονης αμφισβήτησης της καθεστηκυίας τάξης. Ο Bunuel κατακρίνει τον αστικό εφησυχασμό, τη θρησκευτική και την κοσμική εξουσία. Εξισώνει τη θρησκευτικότητα με την πολιτική και τη ψυχολογική καταπίεση και με μια λανθασμένη φιλανθρωπία. Θεωρεί τους εκπροσώπους της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας «ανθρώπους της υποκρισίας, του βρώμικου κέρδους και μόνιμους συνεργάτες της εκάστοτε εξουσίας»262. Ποτέ όμως δεν προβάλλει τον αθεϊσμό σαν 256Jed Lipinski, «Thank God I’m an atheist. The films bu Louis Bunuel», https://brooklynrail.org/2007/9/film/thank-god-im-an-atheist-two-films-by-lui, (Ημερ. Ανάκτησης: 7- 11-2018). 257Tomás Pérez Turrent, Buñuel por Buñuel, (Madrid : Plot, 2002), 6. 258Jean-Claude Carriere, «Η ιστορία των αιρέσεων στον ΄΄Γαλαξία΄΄ του Μπουνιουέλ», μτφρ. Ευαγ. Κόρρα, στο Σύγχρονος Κινηματογράφος, 5 (1970), 28. 259 Hugo N. Santander, «Louis Buñuel, Existential Filmmaker», https://webs.ucm.es/info/especulo/numero20/bunuel2.html, (Ημερ. Ανάκτησης :7-11-2018). 260Miguel de Unamuno, Το τραγικό συναίσθημα της ζωής, μτφρ. Ηλ. Νικολούδης, (Αθήνα: Printa, 1993), 268. 261 Βασιλ. Ραφαηλίδης, Λεξικό ταινιών, τ.3, (Αθήνα: Αιγόκερως, 1982), 39. 262 John Baxter, Buñuel, (U.S.A.:Da Capo Press, 1998), 10. 62 θέση263. Η στάση του εκφράζει την αδυναμία του να συλλάβει τον Θεό ή μάλλον την αγωνία του μπροστά στο μυστήριο της πίστεως και της ζωής264. Οι ταινίες του καταγράφουν μια θεολογία (λόγο για τον Θεό) ανοιχτή σε μια πορεία συνάντησης με Αυτόν τον μεγάλο άγνωστο, πέρα από τις όποιες θεσμικές και δογματικές απολυτοποιήσεις. Εδώ εξάλλου κρύβεται και η ομορφιά των ταινιών του καθώς ξεδιπλώνεται όχι μια αλύγιστη βεβαιότητα, αλλά μια μοναδική εμπειρία ανιχνεύσεων, νυχτερινής περιπλάνησης προς το άπειρο265. Ο Manuel Alcala μάλιστα αποκαλεί τον Bunuel «μεγαλοφυή τραγουδιστή της απελπισίας» αφού η κρίση του δεν είναι καθόλου κρίση πίστεως αλλά μια έλλειψη ελπίδας. Δεν αμφισβητεί την πίστη όσο τη λειτουργία της Καθολικής Εκκλησίας, τη θεσμική της εκφορά και παρουσία στον κόσμο και την κοινωνία. Αντιτίθεται στις λανθασμένες εκφορές της πίστης και στην αλλοίωση της ευαγγελικής διδασκαλίας. Θα λέγαμε πως μέσα από την πολυσημία των φιλμικών κειμένων του αυτός ο σκεπτικιστής διαλέγεται με την Εκκλησία και πως μέσα από τις «ιεροσυλίες» του αποδεικνύεται τελικά αυτό που απαρνιέται, η ανάγκη του για μια ζωή με ηθικό νόημα. Δεν είναι καθόλου τυχαία η ιδιαίτερη αδυναμία του στον Χριστό και την Παναγία, η ανάδειξη της ανθρώπινης πλευράς του Ιησού στις ταινίες του, αναγνωρίζοντας πως τον αφορά λιγότερο η ήπια πλευρά Tου και περισσότερο η δυναμική Tου όπως εκφράζεται στο λόγιο «πῦρ ἦλθον βαλεῖν ἐπὶ τὴν γῆν»266. Ο ίδιος μάλιστα ομολογεί σε μια συνέντευξη του πως θα ήθελε να κάνει μια ταινία με τη ζωή του Χριστού πιστή στα Ευαγγέλια, και στην οποία θα προέβαινε σε μια εκρηκτική, σχεδόν βίαιη παρουσίαση του προσώπου του Χριστού267. Μπορεί να μην αξιώθηκε να φτιάξει μια ταινία για τον Χριστό και τη διδασκαλία του, όπως κατόρθωσε ο άλλος «αιρετικός» του σινεμά Πιερ Πάολο Παζολίνι, αλλά στα 1959 μάς δίνει την ταινία «Ναζαρέν» στην οποία ο παπάς Ντον Ναζάριο είναι η ενσάρκωση του Ναζωραίου. Βρισκόμαστε στο Μεξικό στα τέλη του 19ου αιώνα, υπό το δικτατορικό καθεστώς του Πορφύριου Ντιαζ. Ο πάτερ Ναζαρέν δεν έχει δικιά του ενορία, ζει σε μια φτωχική πανσιόν προσπαθώντας να εφαρμόσει στην καθημερινή του ζωή τη διδασκαλία του Χριστού. Προσφέρει καταφύγιο στην πόρνη Άνταρα η οποία καταζητείται για απόπειρα δολοφονίας. Βοηθά τη 263Τελείως διαφορετική άποψη «ο Μπουνιουέλ είναι οριστικά, ειλικρινά άθεος» καταθέτει ο Jean- Claude Carriere, Όπ.π., 27. 264Πλ. Ριβέλλης, Όπ.π.,123. 265 Νικ. Ματσούκας, Ο θαμπός καθρέφτης, (Θεσσαλονίκη:Πουρναράς, 2000), 36. 266Père Jean-Robert Armogathe, «Buñuel : un drôle de pelerine», https://www.eleves.ens.fr/aumonerie/en_ligne/noel03/seneve013.html, (Ημερ. Ανάκτησης: 7-11-2018). 267 M. Michel, «Συνέντευξη», στο K. Eder, κ.α. Μπουνιουέλ, (Αθήνα: Πλέθρον, 2003), 47. 63 χωριατοπούλα Μπεατρίς η οποία έκανε απόπειρα αυτοκτονίας όταν την εγκατέλειψε ο εραστής της. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να δεχτεί τις αυστηρές επικρίσεις της τοπικής εκκλησιαστικής εξουσίας. Φτάνει μέχρι και τη φυλακή όταν αντιστέκεται στην υποκρισία και την απάνθρωπη εξουσία κλήρου και κράτους. Ο Ναζαρέν αποφασίζει να περάσει τη ζωή περιπλανώμενος ως «φτωχούλης του Θεού» και να ζει με τις ελεημοσύνες. Τον ακολουθούν οι δυο γυναίκες προκαλώντας τα αρνητικά σχόλια ανθρώπων που αδικούν και ανθρώπων που αδικήθηκαν. Η πίστη του κλονίζεται και παρόλη την πίκρα της εγκατάλειψής του συνεχίζει τον Γολγοθά του268. Η ταινία που σκηνοθέτησε ο Bunuel είναι μια ομολογία πίστεως269. Συμπεριλαμβάνεται στη λίστα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησία με τις δεκαπέντε καλύτερες θρησκευτικές ταινίες270. Το όνομα του ιερέα μάς παραπέμπει στον ίδιο τον Ναζωραίο Ιησού αλλά και η ίδια η πορεία της ζωής του μοιάζει με αυτήν του προτύπου του. Μέσα από τη ζωή και τα πάθη του Ναζαρέν επικαιροποιούνται η ζωή και τα πάθη του Χριστού271. Υπάρχουν η πόρνη, οι ταπεινοί και οι καταφρονεμένοι, το θαύμα ενός άρρωστου παιδιού, οι Φαρισαίοι, οι ληστές την ώρα της Σταύρωσης, ο χλευασμός και η απόρριψη, η πολιτική εξουσία, η φυλάκιση και η ανοδική πορεία προς το πάθος και τη Σταύρωση. Ο ήρωας του έχει μια καθαρότητα και μια αληθινή ποιότητα η οποία διακατέχεται από αγάπη, συμπόνια, συγχώρεση, ταπεινοφροσύνη, η πίστη και ελπίδα. Ο πατήρ Ναζαρέν δίνει καθημερινές μάχες για να υλοποιήσει την ευαγγελική διδασκαλία του Χριστού, μια αγάπη που αγκαλιάζει όλη την πλάση272. Άλλες φορές αδυνατεί να χειριστεί τις δεισιδαιμονίες των ανθρώπων273, άλλες πάλι νιώθει αναποτελεσματικός ακόμη και στην άσκηση της φιλανθρωπίας274. Όσο εξελίσσεται η ταινία, ο ιερέας απομονώνεται σταδιακά από όλους, κλήρο και λαό, περιθωριακούς και εργάτες. Στο τέλος παραλαμβάνοντας τον ανανά σύμβολο του εδεμικού μήλου συνειδητοποιεί την απόλυτη μοναξιά του σε ένα κόσμο που τον 268«νὰ σοῦ πῶ γιὰ κάποιον ποὺ δὲ̀ν τὸν ἀγάπησε κανείς/ καὶ πέρασε όὃλη τὴ ζωὴ του μέσα στὴν καταφρόνια κὰι τὴ μοναξιά/ μέχρι ποὺ σώθηκε». Τ. Λειβαδίτης, Ποίηση, τ.1, (Αθήνα: Μετρονόμος, 2015), 222. 269Klaus Eder , Σχολιασμένη φιλμογραφία, στο K. Eder, κ.α. Μπουνιουέλ, (Αθήνα: Πλέθρον, 2003), 118. 270 Η λίστα ταινιών του Βατικανού, http://decentfilms.com/articles/vaticanfilmlist, (Ημερ. Ανάκτησης: 8-11-2018). 271 «Προσφέρω την υγεία μου και τη ζωή μου και δέχομαι τις δυσκολίες, τις αρρώστιες και τον πόνο που μπορούν να βρουν έναν άνθρωπο», λέει ο Ναζαρέν πάνω από το κρεβάτι του άρρωστου παιδιού. Louis Bunuel, Ναζαρέν, (Μεξικό: Barbachano Ponce, 1959), 44:59-45:15. 272 Όπ.π., 1:08: 29. 273 Όπ.π., 45:15- 46:21. 274 Όπ.π., 1:01:26 - 1:01:37. 64 αποβάλλει ως ξένο στοιχείο275. Είναι τόσο έκδηλη η απελπισία του σε αυτή τη σκηνή που νομίζουμε πως η πλέον αντίστοιχη σκηνή απελπισίας ανθρώπου σε έναν κόσμο τόσο απάνθρωπο και τόσο ερμητικά κλειστό στη μεταφυσική σιωπή είναι το τέλος από την ταινία «La strada» του Φρεντερίκο Φελίνι276. Ορισμένοι κριτικοί ερμήνευσαν την προσπάθεια του Ναζαρέν ως μια εσωτερική ακαμψία πνευματικής καθοδήγησης στις αντιλήψεις του Καθολικισμού277. Και άλλοι διείδαν πίσω από τη δράση και την αναποτελεσματικότητά του μια ευσεβή ανικανότητα και ένα έλλειμμα ουσιαστικής πίστης278. Αληθινά όμως ο Louis Bunuel σε μια τέτοια ταινία κάλεσμα σε ενδελεχή σκέψη και αναστοχαστική δέσμευση διαλόγου παίζει με το ερώτημα αν μπορεί σε έναν τέτοιο κόσμο να σταθεί ένας τέτοιος «καθαρός» και αληθινός Χριστιανισμός279. Σε ένα κόσμο που συνεχώς αλλάζει από τη δύναμη και τις εξελίξεις της τεχνολογίας, από τον υλισμό και την ισοπεδωτική αμφισβήτηση, από την άρνηση των παραδοσιακών αξιών και διδασκαλιών, ένας σύγχρονος Ιησούς τι και πώς θα μπορούσε να μιλήσει και να επικοινωνήσει, πόσο θα μπορούσε με την μαξιμαλιστική διδασκαλία του να μεταμορφώσει αυτόν τον κόσμο. Ο Bunuel νομίζω πως θαυμάζει τον ήρωα του, αυτόν τον Δον Κιχώτη της Χριστιανικής πίστης, έναν γνήσιο μιμητή του Χριστού που αγωνίζεται να ουσιοποιήσει τις ευαγγελικές διδαχές. Ίσως να τον βλέπει και ως έναν συναγωνιστή στην αντιμετώπιση της υποκρισίας, της διαφθοράς της εκκοσμικευμένης Εκκλησίας και της θεοποιημένης κοσμικής εξουσίας280. Δεν είναι η πρώτη φορά που ασκούσε κριτική στη θεσμική Εκκλησία. Στην «Βιριδιάνα» επιχειρεί την αποδόμηση του ηθικισμού της Καθολικής Εκκλησίας και κυρίως την απομυθοποίηση των χριστιανικών συμβόλων. Ο σταυρός που είναι θήκη για μαχαίρια281, το ξεπουπουλιασμένο περιστέρι282, το κάψιμο του ακάνθινου 275 L. Bunuel, «Nazarin», https://www.youtube.com/watch?v=6yyeztfxOFU, (Ημερ. Ανάκτησης: 9-11- 2018). 276 Fr. Felini «La Strada. Fellini. Final Scene», https://www.youtube.com/watch?v=rR-JvfjXS9M, (Ημερ. Ανάκτησης: 9-11-2018). 277J. K. Bramann, «Nazarin», https://faculty.frostburg.edu/phil/forum/Nazarin.htm, (Ημερ. Ανάκτησης: 9-11-2018). 278 St. D. Greydanus, «Nazarin», http://decentfilms.com/reviews/nazarin, (Ημερ. Ανάκτησης: 9-11- 2018). 279 Ed Gonzalez, «Nazarin», https://www.slantmagazine.com/film/review/nazarin, (Ημερ. Ανάκτησης: 9-11-2018). 280J. B. Cribbs, «Nazarin Louis Bunuel», https://thepinksmoke.com/nazarin.htm, (Ημερ. Ανάκτησης: 9- 11-2018). 281L. Bunuel, Viridiana, (Ισπανία: Films Sans Frontières, 1961), 59:17. Αυτά τα στιλέτα που έβγαιναν μέσα από σταυρούς παράγονταν μαζικά στην Ισπανία και κανένας δεν θεωρούσε αυτήν την πρακτική βλασφημία. Βλ. Louis Bunuel, Παρατηρήσεις για τη Βιριδιάνα, στο K. Eder, κ.α. Μπουνιουέλ, (Αθήνα: Πλέθρον, 2003), 57. 65 στεφανιού283 αλλά κυρίως εκείνος ο ανεπανάληπτος «Μυστικός δείπνος» με όλους τους ρακένδυτους λούμπεν και ο σπαραχτικός χορός με το «Αλληλούια» του Χαίντελ ήταν μια πρωτάκουστη ιεροσυλία και προκάλεσαν την έντονη διαμαρτυρία της Καθολικής Εκκλησίας284. Στην ταινία του «Ο θάνατος σε αυτόν τον κήπο» ο πάτερ Λιζάρντι ξεχνάει κάθε μεταφυσική διάσταση της πίστης και το μόνο που του απομένει με τη Βίβλο του είναι να ανάψει με τις σελίδες της φωτιά. Στον «Γαλαξία» ένας νεαρός μοναχός καταδικάζεται γιατί τόλμησε να ρωτήσει εάν το κάψιμο των αιρετικών είναι σύμφωνο με τη θέληση του αγίου Πνεύματος. Στον «Εξολοθρευτή Άγγελο» η μεγάλη πόρτα μιας έπαυλης της οδού «θείας Πρόνοιας» ανοίγει για να υποδεχτεί την μπουρζουαζία285. Η φιλοξενία όμως θα γίνει εγκλεισμός ο οποίος θα οδηγήσει τους αστούς στο έσχατο σημείο του ηθικού ξεπεσμού και της κοινωνικής αποσάθρωσης. Όταν θα ξανασυναντηθούν σε μια δοξαστική τελετή στην εκκλησία για να υλοποιήσουν το τάμα τους, η εμπλοκή θα γίνει ακόμα πιο εφιαλτική. Κανείς από το εκκλησίασμα δεν μπορεί να βγει έξω, όπως συνέβει και στο σπίτι. Οι καμπάνες χτυπούν, πλήθη τρέχουν στους δρόμους και η αστυνομία πυροβολεί τους διαδηλωτές. Μια αγέλη προβάτων κατευθύνεται στην εκκλησία286. Στο «Ναζαρέν» στοχοποιεί την κληρικαλιστική νοοτροπία η οποία είναι έτοιμη να ελέγξει και να καταδικάσει οποιαδήποτε αστοχία παρά να μπει στη διαδικασία της κατανόησης και του ελέους287. Οι ηγέτες της τοπικής εκκλησίας είναι διεφθαρμένοι, χειραγωγούν τα πλήθη με τον εκφοβισμό και τη ψυχολογική βία, συνεργάζονται με τις δυνάμεις ενός δικτατορικού καθεστώτος288, και ενδιαφέρονται μονάχα για τη φήμη και την υλικη τους ανεση παντα σε βαρος της ακεραιοτητας της ιδιας τους της πίστης

 

''Θελεστίνα'' του Φερνάντο ντε Ρόχας στο Θέατρο Ήβη

''Θελεστίνα'' του Φερνάντο ντε Ρόχας στο Θέατρο Ήβη Σκηνοθεσία: Αστέριος Πελτέκης. Παίζουν: Ελισάβετ Κωνσταντινίδου, Χρύσα Ρώπα, Ταξιάρχης Χάνος, Αλεξάνδρα Παλαιολό...